Nasa worstelt alsnog met naziverleden van ruimtevaartpionier Wernher von Braun

Toen Neil Armstrong op 20 juli 1969 uit zijn maanlander klauterde en zijn ‘kleine stap voor een mens’ maakte, was dat te danken aan het werk van één man: de Duits-Amerikaanse raketbouwer, tevens ex-nazi, Wernher von Braun. Als hoofdontwerper van het Apolloproject was Von Braun verantwoordelijk voor de enorme Saturnus V-raket waarmee Armstrong en zijn collega’s Buzz Aldrin en Michael Collins naar de maan waren geschoten.

Dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog leider was van het team dat de Duitse V2-raketten ontwierp, was jarenlang nauwelijks een probleem, maar Von Braun, die in 1977 overleed aan longkanker, lijkt nu alsnog te worden ingehaald door zijn verleden. Althans: een beetje. Het Marshall Space Flight Center in Huntsville (Alabama) verwijderde vorig jaar een bronzen borstbeeld van de raketbouwer. Het US Space & Rocket Center, óók in Huntsville, haalde in januari een beeld van Von Braun uit de tentoonstelling.

Officieel zijn de beelden ‘in tijdelijke opslag’ tot er een bestemming is die beter recht doet aan de geschiedenis, laat een woordvoerder van het US Space & Rocket Center weten. Verder houdt de organisatie – een soort kruising tussen wetenschapsmuseum en pretpark – zich zo veel mogelijk op de vlakte over het onderwerp. Pas na aandringen wil de woordvoerder nog wel zeggen dat er ‘op dit moment geen plannen of discussies zijn over een nieuwe manier van exposeren’.

Overgave met kisten vol bouwtekeningen en raketonderdelen

Von Braun, die in 1912 werd geboren als telg van een adellijke Pruisische familie, bouwde vanaf zijn tienerjaren gaandeweg steeds grotere experimentele raketten, tot hij in de jaren dertig in dienst kwam van het Duitse naziregime. Duitsland had na de Eerste Wereldoorlog, onder de regels van het Verdrag van Versailles, geen luchtmacht, maar ballistische wapens – raketten dus – waren niet in dat verdrag opgenomen. De Duitsers zagen kans om alsnog aanvalswapens te ontwikkelen en Von Braun zag een kans om op kosten van de nazi’s aan raketten te sleutelen.

Jarenlang was dat het min of meer officiële verhaal. Von Braun had zich aan het eind van de oorlog met ongeveer 125 teamleden én kisten vol bouwtekeningen en raketonderdelen overgegeven aan de Amerikanen die hem naar de VS verscheepten, waar hij opnieuw aan raketten kon sleutelen, nu op kosten van de Amerikaanse regering. Moeilijke vragen over het oorlogsverleden van Von Braun en de andere Duitsers werden niet gesteld.

‘Von Braun werd door sommige mensen wel bekeken met scepsis, maar hij is jarenlang vooral gezien als opportunist’, zegt biograaf Michael J. Neufeld. ‘Een man die een visie had – raketten bouwen – zonder belangstelling voor ideologie of politiek.’

Neufeld geeft als voorbeeld de satiricus Tom Lehrer die het pianonummer Wernher von Braun schreef:

Once the rockets go up,
Who cares where they come down,
That’s not my department
Says Wernher von Braun.

De raketbouwer zelf maakte ondertussen met Walt Disney de autobiografische film I Aim at the Stars, wat aanleiding was voor de monkelende reactie: ‘…but sometimes I hit London’.

Na zijn dood in 1977 begon het imago van Von Braun te veranderen, zegt Neufeld. In Europa kwamen steeds meer getuigenissen boven water over de betrokkenheid van Von Braun en andere Duitse raketbouwers bij gruweldaden in het concentratiekamp Mittelbau-Dora, waar de V2’s in een ondergronds complex onder erbarmelijke omstandigheden werden gebouwd door Franse en Russische dwangarbeiders. Van de ongeveer 60 duizend gevangenen in Mittelbau-Dora kwamen daar naar schatting 20 duizend om het leven door honger, uitputting, mishandeling en standrechtelijke executies. Volgens ooggetuigen was Von Braun – gekleed in SS-uniform – bij een aantal van die executies aanwezig.

Rond diezelfde tijd bracht een onderzoeksjournalist Von Brauns lidmaatschap van de nationaal-socialistische partij en zijn lidmaatschap van de SS aan het licht. Dat was voor het grote publiek nieuwe informatie. De opportunistische maar apolitieke raketbouwer bleek inderdaad een opportunist, maar lang niet zo apolitiek als iedereen altijd had gedacht.

Neufeld doet zijn best om het beeld van Von Braun als taaie nazi te nuanceren. ‘Het is niet zo zwart-wit. Von Braun kwam uit een geslacht van aartsconservatieve, aartsnationalistische Pruissische landjonkers. Het nationalisme en het militarisme van de nazipartij zal hem zeker hebben aangesproken.’

‘Een levensgevaarlijk, faustiaans pact’

Tegen het eind van de oorlog raakte Von Braun gedesillusioneerd, zegt Neufeld. ‘In februari 1944 is hij twee weken vastgehouden door de Gestapo, en rond die tijd was hij ook getuige van wreedheden en executies in de tunnels van Mittelbau. Hij moet gezien hebben dat hij een levensgevaarlijk, faustiaans pact had gesloten.’

Volgens Neufeld is het veelzeggend dat juist in Huntsville wordt geworsteld met de nagedachtenis aan de raketbouwer. Na een korte periode in de woestijn van Texas kwamen de Duitsers in 1950 naar Huntsville. Daar bouwden ze onder meer de Saturnus I, de Saturnus IB en uiteindelijk de 110 meter hoge Saturnus V-raket, die werd gebruikt voor de maanmissies – drie pronkstukken uit de Amerikaanse ruimtevaartgeschiedenis.

‘Huntsville heeft veel te danken aan de Duitsers. Voor 1950 was het een gat, een stoffig achterafplaatsje waar niks gebeurde. Nu is het een van de grote centra van de Amerikaanse ruimtevaart, met een eigen universiteit en een aantal grote bedrijven uit de defensie-industrie.’

Het nieuwe ongemak over het bruine verleden van Von Braun lijkt sterk op de discussie over beelden en monumenten die herinneren aan het koloniaal verleden of de slavernijgeschiedenis, bevestigt Neufeld. ‘Ik wil voorzichtig zijn met wat ik zeg over het US Space & Rocket Center, maar door het borstbeeld van Von Braun nu te verwijderen, kiezen ze wel de makkelijke weg. Als ze het mij hadden gevraagd, had ik geadviseerd om in de tentoonstelling aandacht te besteden aan zijn naziverleden. Probeer niet te doen alsof het ruimtevaartprogramma geen geschiedenis heeft voor 1945.’